Kaynak: Hakan Yıldız, Kitlesel Fonlama Forumu Sunumu, Mayıs 2018 İstanbul
GENEL BAKIŞ
Son birkaç yıl içerisinde İslami kitle fonlaması adı altında bir akım başladı. İslami Kitlesel fonlamaya değinmeden önce ''Kitle Fonlaması'' hakkında birkaç bilgi verelim.
Güzel Anadolu’muzda binlerce yıldır imece olarak uygulana gelmesine rağmen, Kitle Fonlaması; 1997’de rock grubu Marillion müzikal performanslarını finanse etmek için 60.000 dolar toplanınca, kitle fonlaması popüler hale gelmiş ve konuşulmaya başlanmıştır. Kitle fonlaması, büyük kitlelerden talep edilen parayı internet aracılığı ile bir üst seviyete taşıyan yeni bir yöntemdir. Girişimciliğin bireysel ve grup çabalarını, kültürel, sosyal ve kâr açısından, girişimlerinin başarılı bir şekilde yürütülebilmesi konularını içerir. Bu, çok sayıda destekçinin küçük katkılarını internet yoluyla herhangi bir aracılık içermeden internet üzerinden toplayarak yapılabilir. Kitle fonlaması geleneksel finansman yöntemleri için ilginç bir alternatif olarak düşünülebilir. Bunun nedeni, kitlesel fonlamanın sadece yatırımcıların dışsal motivasyonlara değil aynı zamanda içsel motivasyonlara da katılmalarına izin vermesidir. Kitle fonlaması fikrinin amacı, herkesten para toplamaktır. Birey, sofistike yatırımcılardan risk sermayesi elde etmek yerine, az bir çaba ile çok katkı bulabilir. Aslında, platformlar aracılığı ile fon toplamaya çalışmak girişimcilerin veya teşebbüslerin tek amacı değildir. Aynı zamanda ürün veya projelerinin daha fazla tanıtımını sağlamaları için de kullanılmaktadır.
Kitle Fonlaması, son 5 yılda önemli ölçüde büyüyen yeni bir finansman modelidir. Kitle fonlaması kavramı, bir fikri, bir projeyi, bir kişiyi veya bir sebebi çok sayıda sağlayıcıdan küçük miktarlarda para toplayarak finanse etmeyi gerektirir. Başlangıçta kâr amacı gütmeyen faaliyetler için kitle fonlaması ağırlıklı olarak kullanılmıştır. Ancak, Amerikan Başkanı Barack Obama tarafından 5 Nisan 2012 tarihinde Crowdfund Yasası'nın[1] yürürlüğe girmesiyle girişimciler ve küçük şirketler için (genellikle bankaların finansmanından hariç tutulduğu) fon sağlama fırsatı sunuldu.
Küreselleşen dünyada kitle fonlaması muazzam bir hızla her geçen gün büyüyor. 2015 yılında toplam fon hacmi Kuzey Amerika, Asya ve Avrupa'da yaklaşık 35 milyar dolara[2] ulaştı.
CrowdfundIng Türleri Nelerdir?
1. BORÇLANMA veya P2P CROWDFUNDING
Bu hizmeti sunan platformlar, borç alanlar ve potansiyel yatırımcılar arasında bir aracı olarak hareket eder. Fon arayışında olan taraflar, belirli bir miktar paraya niçin ihtiyaç duyduklarını ve geri dönüşleri için ne gibi geri dönüşlere ihtiyaç duyduklarını ortaya koymaktadır. Bankalara ve diğer borç verme kurumlarına kıyasla gerçek bir fon maliyeti olmasa da borç verme getirileri piyasalardan daha yüksek ve daha caziptir. Ancak, sermaye ya da kar garantisi yoktur. Kredi sözleşmesi doğrudan borçlular ve yatırımcılar arasındadır. Bu platformlar sadece ücretlerden gelir elde eden aracı kuruluşlardır ve herhangi bir sermaye ya da kar garantisi vermemektedir. Bununla birlikte, bazı platformlar borç verenlere borçlarını bir miktar ücret karşılığında ya da ücretsiz olarak geri almalarına yardımcı olabilir. Tabii ki, bu tür herhangi bir platform, mümkün olan en doğru puanlama puanını elde etmek ve olumsuz senaryolardan kaçınmak için varsayılan oranları asgari düzeyde tutmak ister. Bunun için, bankalara göre daha gelişmiş kredi kriterleri[3] kullanırlar.
2. BAĞIŞ TABANLI KİTLE FONLAMASI
Bağış tabanlı kitle fonlama platformları, bağışçıların farklı nedenlerle ve motivasyonlarla desteklerini/katkılarını (ne kadar küçük olursa olsun) kanalize etmelerini sağlamaya çalışır. Dünyanın dört bir yanındaki insanlar kar amacı gütmeyen projelerini, nedenlerini veya acil durumlarını listeleyebilir ve sosyal ve insani hedeflerine ulaşmalarına yardımcı olmak için cömert kalpler isteyebilirler. Genel olarak, bu platformlar, proje sahiplerinin düşük maliyetle küresel bir topluluğa ulaşmalarına yardımcı olmak için düşük ücretler almakta ya da karşılık beklememektedir. Ülkemizde Yardım Toplama Kanunu[4] yürülükte olup bu tür platformların bu kanunda tanımlanan STK’lara ait İkdisadi İşletme olması gerekmektedir.
3. ÖDÜL TABANLI KİTLE FONLAMASI
Bu tip kitlesel fonlamada insanlar kitlesel fonlamaya sundukları istekleri için destekleyenlere bazı ödüller vererek motivasyon sağlamaya çalışırlar. Bu tür çalışan platformları kullanarak tüm dünyaya fikrini herkesin duyması ve desteklemesini sağlamaya çalışan destek arayanlar her türlü ödülü sunabilirler. Söz konusu fikri desteklemek isteyen herkes (bir müzik albümü, elektronik ürün, film vb.) 1 $ gibi küçük miktarlar için dahi destek olabilirler. Fikirlerin sahipleri bir şapka, t-shirt, çanta, ürünün ilk kopyası, teşekkür yazısı, videolu teşekkür vb. gibi hediyeler vererek kendi destekçilerini ödüllendirmeye söz verebilirler.
4. ÖZKAYNAK/HİSSE TABANLI KİTLE FONLAMASI
Bu tür bir kitle fonlaması, şirketlerin hisse çıkararak halktan para toplamasına olanak tanır. Pek çok yeni şirket ve küçük şirket, geleneksel finansman modellerine kıyasla kullanılabilirliğini ve maliyet etkinliğini dikkate alarak bu alternatif finansman tarzını kullanmayı tercih etmektedir. Küçük bir miktar para için hisse satın alan yatırımcılar, yatırımlarını korumak için bir çıkış stratejisine (IPO veya satın alma senaryosu gibi) sahip olana kadar beklemelidir. İdeal olarak amaç hisse miktarına düşen bir temmettü almak olsa da yatırımcıların tüm yatırımlarını kaybetme riski yüksektir. Bu nednle de birden fazla fikir için bu uygulama daha akılcı olacaktır.
İslami bir Kitle Fonlaması versiyounu gerçekten gerekli mi?
Crowdfunding, özünde, herhangi bir ticari veya sözleşmeli iş anlaşması yürütmede İslami kurallarla büyük ölçüde uyumludur. Kredilendirme temelli kitle fonlaması dışında her türlü kitle fonlaması, İslami öğretilere uygunluk gösterir ve bu öğretilere paralel olarak uygulanabilir.
Bankalar, girişimcileri veya işletmeleri finanse etme konusunda isteksizlik yaşamaktadır. Küçük işletmedeki girişimciler, kitle fonlaması olarak adlandırılan yeni bir kaynak aracılığıyla, ilk aşamada zorunlu olarak fon sağlamaya çalışmaktadırlar. Finansman, girişimcilerin başarılarını belirleyebilecek önemli bir kaynaktır. Massolution’a[5] göre, crowdfunding platformlarının, 2015 yılında yatırım yapan melek yatırımcılar ile kıyaslandığında en popüler aracın crowdfunding olduğunu göstermektedir. 2015 yılında en yüksek kredi kullandırımına dayalı veya Geleneksel P2P tutarı, toplam tahmini kitle fonlaması endüstrisinin 25,1 milyar ABD Doları veya % 73'ünü oluşturmuştur.
Bankaların KOBİ’ler için isteksizleri nedeni ile yeni fonlama türleri KOBİ'leri finanse etmelidir. Gelişmekte olan ülkelerde işlerin çoğunluğunu KOBİ’lerin yapmasına karşılık, toplam kredi hacminin içerinde bankalar tarafından finanse edilen KOBİ'ler sadece % 13,1'dir[6]. Dolayısı ile, yeni alternatif finansman yöntemlerinden en önemlisi kitle fonlamasıdır. Kitle fonlaması, bir kişi veya grubun finanse edilmesi için gerekli fonları en kolay alabileceği en etkileyici finansman modelidir.
Kitlesel fonlama içerisinde İslami Kitlesel fonlamayı değerlendirilirken iki önemli husus bulunmaktadır. Birincisi, dünyada 1,70 milyar Müslüman bulunmakta ve bu rakam toplam nüfusun % 23,18'ini oluşturmaktadır[7]. 2030 yılında Müslüman nüfusunun 2.2 milyar’a ve toplam nüfusa oranının da % 35'e çıkması beklenmektedir[8]. İkinci husus ise Müslüman ülkelerde hızla artan girişimcilerin ve yazılım, sanayi, havacılık, enerji, madencilik, tarım ve balıkçılık gibi ürünlerin işlenmesinde KOBİ'lerin rollerinin artmasıdır[9]. KOBİ’lerin mevcut varlıkları ve iş türleri, bankalardan ve sermaye piyasalarından finansman elde etmelerini zorlaştırmaktadır. Ayrıca Müslüman ülkelerde nüfusun %15-25’inin girişimcilik faaliyeti yürüten kişilerden oluşması[10] ise bu konuda yapılacak çalışmaların ne denli gerekli olduğunu göstermektedir.
İslam hukukunda kitle fonlamasının uygulanmasındaki zorluk kredilendirme temelli kitle fonlamasıdır. Ayrıca, kredilendirme temelli kitle fonlaması, 2015 yılında toplam Küresel Crowdfunding Endüstrisinden 25,1 Milyar Dolar veya %73'lük bir fonlama hacmi ile en büyük durumdadır[11]. Bir diğer zorluk ise İslami kuralları ihlal etmemesi gereken kampanyaların yürütülmesi ve işin türünün/niteliğinin helal tanımlara uymasıdır.
Faiz veya tefecilik tartışmasız olarak İslam'da (aslında Yahudilik ve Hıristiyanlık’tada aynıdır) temel bir yasaktır.[1]2 Bu nedenle, kitlesel fonlamada uygulanabilen ‘‘P2P[13] İslami Crowdfunding’’ faizsiz fonlama ve fonlanma şeklinde olacağından bu konuda hassasiyeti olan kişiler için bir tercih sebebi olacaktır.
P2P İslami Kitle Fonlaması Nasıl Çalışır?
İslami Finans Sistemi, onaltı çeşit faizsiz sözleşme çeşidi önermektedir. Bu sözleşmelerden biri P2P kitle fonlaması için en uygun olanıdır ve bu bir Kâr Paylaşımı olan Mudarabah[14] sözleşmesidir. Kâr paylaşımı anlaşması hem borç hem de özsermayenin özelliklerini birleştiren bir sözleşmedir. Borca benzerdir. Yatırımcıya herhangi bir mülkiyet veya hisse senedi haklarına izin vermez ve özkaynaklar gibi yönetilir. Yatırımcılar finanse edilen projenin sonucunu paylaşırlar. Bu bir kâr mı yoksa bir kayıp mıdır sonuç kesin değildir. Bu tür bir anlaşma faizsizdir ve bu nedenle İslami iş yapma prensiplerine uygundur. Mudharaba ya da Qiradh, yani fon sahiplerinin paralarını işletmek adına bir iş için kişi ya da kuruluşa vermesi ya da ödünç vermesi sonucu elde edilen kârlar ortaktır. İşler sırasında iş planında belirtildiği gibi yapılan sözleşmeye göre bölünür. Bir Mudharabah sözleşmesinde, girişimci tüm taraflar riskleri paylaştığı için yatırımcılara sermayeyi veya karı garanti edemez. Sermaye ve kâr güvencesi, sabit faizli bir borç güvencesi ile ilgilidir, bu da kâr paylaşımı düzenlemesinin ilk aşamada kaçınmayı amaçladığı husustur. Örneğin, anlaşma, yatırımcı ve girişimci arasında kar paylaşım oranının yarı yarıya olduğunu belirtirse, her bir taraf sonunda eşit miktarda kar elde edilecektir. Zarar durumunda yatırımcı finansal kayba uğrarken fikir geliştiricisi ise emek ve zaman kaybı yaşamaktadır.
Genel anlamda süreç şu şekilde işler; (Örnek olarak EthisCrowd[15] sosyal konut projeleri alınmıştır.)
1.Yatırım yapmak amacıyla, bireyler bir kâr paylaşımı içine girer. Güvenilir ve başarılı bir sicile sahip bir proje geliştiricisi ile Mudharabah sözleşmesi yapılır. Sözleşmede bireysel yatırımcı ve proje geliştiricisi arasındaki kar paylaşım oranını açıkça belirtilir.
2.Yatırımcılar, bir platform aracılığı ile fonlarını uygun buldukları projelere yönlendirirler.
3.Proje geliştiricisi, daha sonra, yatırım fonları kullanarak projeyi gerçekleştirmek için gerekli kaynakları kullanır.
4.Proje tamamlandıktan sonra ilgili yararlanıcılara satılır. Satışlardan elde edilen kar, yatırımcılar ve proje geliştiricisi arasındaki kar paylaşım oranına göre bölünür.
Genel anlamda süreç şu şekilde işler; (Örnek olarak EthisCrowd[15] sosyal konut projeleri alınmıştır.)
1.Yatırım yapmak amacıyla, bireyler bir kâr paylaşımı içine girer. Güvenilir ve başarılı bir sicile sahip bir proje geliştiricisi ile Mudharabah sözleşmesi yapılır. Sözleşmede bireysel yatırımcı ve proje geliştiricisi arasındaki kar paylaşım oranını açıkça belirtilir.
2.Yatırımcılar, bir platform aracılığı ile fonlarını uygun buldukları projelere yönlendirirler.
3.Proje geliştiricisi, daha sonra, yatırım fonları kullanarak projeyi gerçekleştirmek için gerekli kaynakları kullanır.
4.Proje tamamlandıktan sonra ilgili yararlanıcılara satılır. Satışlardan elde edilen kar, yatırımcılar ve proje geliştiricisi arasındaki kar paylaşım oranına göre bölünür.
P2P İslami kitle fonlaması, geleneksel P2P'nin aynı mantığına sahiptir. Bununla birlikte, İslami kitle fonlamasında kullanılan sözleşme türü, geleneksel P2P kitle fonlamasından ayrıdır. Geleneksel P2P’de daha sonra faiz temelli sözleşme kullanılırken, P2P İslami kitle fonlaması, yatırımcılarca finanse edilen projelerden önceden kararlaştırılan bir yüzdeyi paylaşmalarını sağlayan bir kâr paylaşımı anlaşması kullanmaktadır. Her durumda yatırımcıların yatırımlarını kaybetme riski bulunmaktadır. Aksi takdirde, yatırımcıların başlangıç sermayesi proje sahibi tarafından garanti edilmiş olması gerekir ve bu da P2P İslami Kitle Fonlaması’na uygun olmazdı. Özetle, İslami kitle fonlaması basitçe üç bileşenlidir. Bunlar; Crowdfunding teknolojisi, İslam'da iş ilişkilerinin ilkeleri olan Fıkıh Muamalat'ın ilkeleri ve İslami finans endüstrisinin modern sözleşmeleridir.
Sonuç olarak, P2P İslam kitle fonlaması, geleneksel P2P kitle fonlamasına bir alternatifi arayanlar için harikadır. Herhangi bir sabit getirili faiz bulunmadığından ve daha önemlisi, riskler üretken amaçlar doğrultusunda yönetim kurulunda paylaşıldığı için potansiyel olarak daha yüksek getiri sağlama olasılığı bulunmaktadır. İslami kitle fonlaması İslam'ın ilkelerini temel aldığından, muhtelif yıkıcı niyetleri veya riskleri yasaklayan doğal bir kurallar bütünü içinde yer almaktadır. Bu, kanunun getirdiği mevcut düzenlemelere destek niteliğindedir. Yatırımcıların sadece büyük kar hedeflerine odaklanmasının önünde sosyal hedefler de bulunmaktadır ve bu bazı zamanlar daha önceliklidir. EthisCrowd gibi İslami kitle fonlama platformlarının düşük gelirli aileler için uygun fiyatlı konut sağlama amacı ile yaptığı çalışmalar bunun bir kanıtıdır. Her türlü projenin özellikle startup tabir ettiğimiz kuluçka/erken evrelerindeki fikirlerin İslami kitle fonlaması ile pazarda getiri elde ederken sosyal hedeflerin peşinde de koşarak bütünsel bir yatırım yolu olma potansiyeline sahiptir. Sadece bu özelliği sebebi ile dahi toplumsal konuların çözülmesinde özellikle de gelir dağılımına yapacağı olumlu katkı çok büyük ve etkili olcaktır.
REFERANSLAR
1.Grim, Brian J. Karim, Mehtab S. 2011. Global Religious Futures, Pew-Templeton Project. Pew Research Center: Washington, D.C.
2.2015. Crowdfunding Industry Report 2015. Crowdsourcing.org
3.2012. Crowdfunding Industry Report, Market Trends, Composition and Crowdfunding Platforms. Crowdsourcing.org. https://www.scribd.com/doc/92871793/Crowd-Funding-Industry-4.Report- 2011 Retrieve 02/10/2016.
5.UCA (UK Crowdfunding Association). 2015. What is crowdfunding? http://www.ukcfa.org.uk/ retrieve 20/11/2015.
6.WEO (World Economic Outlook). 2016. Update January 2016, Subdued Demand, Diminished Prospects.
7.International Monetary Fund (IMF): Washington DC.
8.World Bank (WB). 2015. Financial Inclusion Data / Global Findex. http://datatopics.worldbank.org/financialinclusion/country/indonesia retrieve 31/05/2016.
9.https://www.ethiscrowd.com
KAYNAKLAR
[1] JOBS Yasası'nın III. Başlığı
[2] Hisse Bazlı, Borçlanma, bağış, ödül, eş finansman ve diğerleri gibi farklı kitle fonlama türleri arasında küresel olarak toplam kitlesel fonlama hacimleri orantısız bir şekilde dağıtılmıştır. Kaynak: http://crowdexpert.com/crowdfunding-industry-statistics/
[3] Sosyal medya bilgileri, toplumsal güvenirliği, temiz iş geçmişi, piyasa tanınırlığı vs.
[4] 23/6/1983 Tarih ve 2860 Sayılı Yardım Toplama Kanunu
[5] Massolution Crowdfunding Industry Statistics 2015-2016
[6] Dünya Bankası, 2015
[7] İslam İşbirliği Teşkilatı’nın (OIC) açıklamaları, 2015
[8] Grim ve Karim, 2011
[9] World Economic Outlook (WEO), 2016
[10] Kelly ve diğerleri, 2015
[11] Massolution, 2015
[12] Kur’an’da faizle ilgili 7 ayet vardır. Konuyla ilgili ilk ayetin Mekke’de indirilen Rum süresinin 39. ayeti olduğuna dair bilgiler vardır. Kesin yasaklamanın Medine’de indirilen Bakara suresinin 275. ayetten 280. ayete kadar olan ayetlerle yapıldığı bilinmektedir. İlgili ayetler; Rum, 30/39, Nisa 4/161, Bakara 2/275-276 ve Bakara 2/278-279
[13] P2P : Peer-to-Peer (P2P) Finansmanında, fon fazlası olan kişiler fonlarını fon ihtiyacı olan kişilere online platformlar aracılığıyla transfer edebilmekte. Fon ihtiyacı olanlar, fon fazlası olanların girdikleri fiyatlardan kendileri için en uygun olanını seçebilme imkanına sahip olmakta. P2P ilk olarak 2005 yılında İngiltere’de başlamış olup, P2P platformlar aracılığıyla sağlanan fon miktarı 2014 yılının 2. çeyreği itibariyle 1,5 milyar sterline ulaşmış durumda ve bu hacim gün geçtikçe artmakta. Bu tür aracılıkta bankalar devre dışı kalmakta, online platformlar fon fazlası ile açığı olan tarafları bir araya getirmekte. P2P finansmanı crowdfunding olarakta adlandırılmaktadır. Kaynak:
[14] Mudharabah aslında bir kar paylaşımı düzenlemesi için İslami bir terimdir. Mudharabah sözleşmesinde, yatırımcı (Rabbul Mal olarak adlandırılır) sermayeyi sağlarken girişimci (Mudarib) uzmanlık ve uzmanlık sağlar. Girişimden elde edilen karlar, sözleşmenin başlangıcında belirlenen kar payı oranına göre paylaşılır. Zarar durumunda, yatırımcı finansal kayıpları üstlenecek, girişimci ise girişime harcanan emeği, güvenilirliği ve kaynakları kaybeder. Mudharabah İslami finans işlemlerinde kullanılan en popüler sözleşmelerden biridir.
[15] ETHIS CROWD İslami Crowdfunding & Helal Emlak Yatırım Singapur merkezli başarılı bir P2P İslami Crowdfunding platformudur.
