Sanal gerçeklik üzerinden tıbbi eğitim ile ilgili girişimlerdeki artış, 2013 yılında “Live Case Demonstration/ Canlı Vaka Gösterimi (“LCD”)” konusunda yaptığımız çalışmaları hatırlatmış[1] olup tıp eğitiminin seyir amfilerinden ameliyat alanlarına, yatak başında tanı ve öğretim gibi yollardan ve değişimlerden geçerek LCD ve en nihayetinde metaverse benzeri sanal gerçeklik ortamlarında gerçekleştirilebilecek sanal veya canlı vaka gösterimlerine gelmesi zamanın hızının görünür bir sonucudur.
2013 yılının başlarında UCLA’dan bazı hekimler yaptıkları açık kalp ve beyin ameliyatlarının fotoğraflarını Twitter ve Instagram üzerinden paylaşmışlar ve bu paylaşımlara verilen tepkileri, “toplumu bilinçlendirdikleri” gerekçesi ile karşılamışlardı. O zamanın ardından, anlık paylaşım sağlayan sosyal ağlardan canlı yayın aracılığıyla bir uygulamanın izletilmesine, daha sonra duruma ve somut olaya göre bu yayının kaydedilmesine ve/ veya yeniden gösterime sunulmasına veya video paylaşım yoluyla paylaşılmasına ve dağıtılmasına ilişkin canlı vaka gösterimlerinin de yaygınlaşmaya başladığı bir dönem başladı. Bugün ise artık sanal gerçeklik üzerinden yapılacak eğitimler, uygulamalar gelmekte.
Canlı vaka gösterimi/ LCD, özellikle cerrahi ile ilgili toplantılarda, canlı olarak real-time/ gerçek zamanlı olarak izleyici kitlelerine, bir sunucu ya da moderatörün yönetimi ile farklı alanda uzman kişilerin görüşlerinin de ameliyat ile eş zamanlı olarak paylaşılmasını sağlayan uygulama olarak tanımlanabilir. Bu noktada etik kaygılar ve kişi sağlığının tehlikeye atıldığı eleştirileri ile canlı bir olay, bir vaka üzerinde yapılan çalışmanın daha verimli olduğu, görme, duyma, interaktif olarak yer alma, tecrübe etme imkanlarını bir arada sağlıyor olması ve özellikle de anlık problem çözümüne doğrudan etki ediyor, bunu temin ediyor olması gibi faktörler olumlu yönleri çatışmaktadır.
Her durumda hastanın aydınlatılmış onamı ile hastanın mahremiyeti-güvenliği-sağlığı-eğitim ve araştırma kaygısı ekseninde gelişen bir menfaat çatışması doğmasının hukuken kaçınılmaz olduğunun kabulü gerekir. Ki bunun ticarileşmesi de kaygıları artırmaktadır.
Bu doğrultuda, bu gösterimlerin yapılacağı toplantılara katılacak izleyicilerin belirlenmesi ve nitelikleri de önem taşıyor. Sunuma katılacak olan kişilerin ameliyatın gerçekleştirileceği alanda çalışan sağlık insanları olmaları, bir başka ifade ile gerçekleştirilen o işlemlerin anlamını ve amacının anlayabilecek kişiler olmaları ve bunu sunuma katılmadan önce belgelendirebilmeleri önemlidir. Bu, uygulamaya konu olan hastanın mahremiyetinin korunması ve saygı gösterilmesi açısından önem taşır. Aynı şekilde izleyiciler olacaksa etik ilkeler ve hastanın güvenliği konusunda yapılacak bir ön bilgilendirme de faydalı olacaktır.
Hastanın da aynı şekilde önceliklerinin ve gizliliğinin korunması hastanın aydınlatılmış onamı yoluyla sağlanır. Bu konuda onam veren hasta, her zaman ve hiçbir yükümlülük altında kalmadan kabul yönündeki iradesini geri alabileceğini bilmelidir. Bu onam ise hastanın hem hasta olmasından hem de LCD uygulamasına katılacak olmasından dolayı değişime uğrayacak olan ruh halinin de gözetilerek alınacak aydınlatılmış onamı içermesi -etik olarak- gerekir.
Türk hukukuna geldiğimizde, öncelikle Anayasa hükümleri uyarınca kişinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi bütünlüğü gereğince kişi, rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz. Özel hayatına saygı gösterilmesini ve kişisel verilerinin korunmasını isteme hakkına sahiptir.
1219 sayılı Tababet ve Şuabatı San’atlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun hükümlerine bakıldığında hekimlerin yapacakları her türlü işlem için hastanın rızasını alması; aynı şekilde eğer hasta küçük veya kısıtlı ise veli veya vasisinin rızasının alınması gerekmektedir. Bu nokta, özellikle pediatrik cerrahi alanındaki uygulamalar açısından dikkate alınmalıdır.
Yine ilgiliye, hastaya ve belki de yakınlarına da, veri kayıtlarının, LCD özelinde yapılan yayının kayıtlarının daha sonraki kullanımları hakkında da bilgi verilmeli, böyle bir kullanıma izin verip vermeyeceği konusundaki iradesi alınmalıdır.
Hasta Hakları Yönetmeliği de hiç kimsenin, Sağlık Bakanlığı’nın izni ve kendi rızası bulunmaksızın, tecrübe, araştırma veya eğitim amaçlı hiçbir tıbbi müdahale konusu yapılamayacağını düzenler.
Kişisel Verilerin Korunması Kanunu ve düzenlemelerinde, Hasta Hakları Yönetmeliğinde, Türk Tabipler Birliği Meslek Kurallarında, Dünya Tabipler Birliği tarafından 1981 yılında yayınlanan Lizbon Hasta Hakları Bildirgesi ilkelerinde, 1994 Avrupa Hasta Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi (Amsterdam) ilkelerinde, Dünya Tabipler Birliği’nin 1995 tarihli Bali Bildirgesi’nde belirlenen ilkelerinde, Türk Tabipleri Birliği Özel Yaşam Saygı ve Mesleki Gizliliği Korunması Bildirgesi’nde, Türk Tabipleri Araştırma Etiği Bildirgesi’nde ve Türk Tabipleri Birliği Hekimlik ve İnsan Hakları Bildirgesinde yer alan düzenlemeler uyarınca LCD yoluyla hastaya yapılan müdahalelerin başkaları tarafından izlenebilir kılınması mahremiyet kapsamında değerlendirilmeli; bu alanda yapılacak girişim çalışmaları da gerekli hukuki temeller kurularak ilerlemesi önemli etki yaratacaktır.
[1] KART, Aslıhan, Live Case Demonstration ve Aydınlatılmış Onam Bağlamında Kişisel Verilerin Korunması, 3. Uluslararası Bilişim Hukuku Kurultayı, 26 - 28 Haziran 2013, İzmir.
